Pərvanə Mirzə qızı İmamquliyeva: “Heydər Əliyevin Dil Siyasəti: Ana Dilinə sevgi və tarixi missiya”

Hər bir xalqın varlığı, onun dilinin yaşaması ilə ölçülür. Dil — sadəcə ünsiyyət vasitəsi deyil, xalqın ruhu, tarixi yaddaşı, milli kimliyi, mənəviyyatıdır. Azərbaycan xalqının tarixində elə bir lider var ki, o, ana dilinə dövlət müstəqilliyi qədər müqəddəs yanaşmışdır. Bu şəxsiyyət Heydər Əliyev idi.
Heydər Əliyevin dil siyasəti, yalnız tarixi dövrlərin zərurəti ilə şərtlənmirdi; bu, eyni zamanda liderin milli kimliyə, dövlətçiliyə, xalqına bəslədiyi sevgisinin təzahürü idi. Onun dil siyasəti — milli dirçəlişin, mədəni inkişafın və dövlət quruculuğunun ayrılmaz parçası olmuşdur.
Bu yazıda Heydər Əliyevin dil siyasətinin məğzi, tarixi konteksti, mübarizə yolu və əbədiləşən mirası ətraflı təhlil ediləcəkdir.
XX əsrin ortalarında Azərbaycan dili sovet ideoloji təzyiqləri altında sıxışdırılırdı. Rus dili imperiyanın vahid ünsiyyət vasitəsi elan olunmuş, milli dillər arxa plana keçmişdi. Azərbaycan dilinin dövlət idarəçiliyində istifadəsi azalmış, məktəblərdə rusdilli təhsil üstünlük təşkil etmişdi.
Bax, belə bir dövrdə Heydər Əliyev siyasi səhnəyə çıxır. 1969-cu ildə Azərbaycan KP MK-nın birinci katibi seçilən Heydər Əliyev vəziyyətin nə qədər təhlükəli olduğunu dərindən anlayırdı. Əgər xalq öz dilində danışa, oxuya bilməzdisə, deməli, milli varlıq təhlükə altına düşürdü.
Heydər Əliyevin sözləri bu dövrün ruhunu əks etdirir:
"Dil — xalqın həyatıdır, onun nəfəsidir, ruhudur. Ana dilini qorumaq xalqı qorumaqdır."
1970-ci illərin sonunda SSRİ rəhbərliyi respublika konstitusiyalarının yenilənməsi təşəbbüsü ilə çıxış etdi. Bu, Azərbaycan üçün həm təhlükə, həm də fürsət idi. Heydər Əliyev fürsəti dəyərləndirərək, Azərbaycanın yeni Konstitusiyasında ana dilimizin dövlət dili kimi təsbit olunmasına nail oldu.

Sovet İttifaqı kimi mərkəzləşmiş bir dövlətin sərt ideoloji çərçivələri içində bu, əsl qəhrəmanlıq idi.
Azərbaycan SSR Konstitusiyasının 73-cü maddəsində yazıldı:
"Azərbaycan SSR-də dövlət dili Azərbaycan dilidir."
Bu sadə cümlə o dövr üçün müstəsna siyasi iradə tələb edirdi. Çünki Moskvanın təzyiqləri az deyildi. Lakin Heydər Əliyev bu təzyiqlərə sinə gərərək ana dilinə hüquqi status qazandırdı. Bu, gələcək müstəqillik yolunda atılmış ən strateji addımlardan biri oldu.
Heydər Əliyev yalnız Konstitusiya ilə kifayətlənmədi. O bilirdi ki, dil yaşamaq üçün xalqın qəlbində yaşamalıdır. Buna görə də təhsil sistemində ana dilinin mövqeyinin gücləndirilməsinə xüsusi önəm verdi.
• Azərbaycan dilində dərsliklərin hazırlanması sürətləndirildi.
• Azərbaycan dilində təhsil alan məktəblərin sayı artırıldı.
• Mədəniyyət, ədəbiyyat, incəsənət sahəsində ana dilində yaradıcı fəaliyyət dəstəkləndi.
O dövrdə bir çox azərbaycanlı alim, yazıçı, sənətkar Heydər Əliyevin dəstəyi ilə fəaliyyət göstərərək milli dəyərlərimizi yaşadırdı.
Onun dediyi kimi:
"Təhsil ana dilində olmasa, milli ruh yetişə bilməz."
1991-ci ildə Azərbaycan müstəqil oldu. Amma dil sahəsində problemlər hələ də qalırdı. Sovet mirası, rus dilinin ictimai həyatdakı dominantlığı davam edirdi. Üstəlik, dövlət institutları hələ tam formalaşmamışdı.
1993-cü ildə Heydər Əliyev xalqın təkidi ilə yenidən hakimiyyətə qayıtdı. O, dil sahəsində ardıcıl və prinsipial islahatlara başladı.
1995-ci ildə qəbul edilən yeni Azərbaycan Konstitusiyasında Azərbaycan dili dövlət dili kimi rəsmən təsbit edildi. Bu, artıq Sovet Konstitusiyasındakı formallıq deyildi, real dövlət siyasətinə çevrildi.
Konstitusiyanın 21-ci maddəsi belə deyirdi:
"Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan dövləti Azərbaycan dilinin inkişafını və geniş istifadəsini təmin edir."
Bu bənd sadəcə bir hüquqi norma deyildi — bu, milli qürurun manifesti idi.
Heydər Əliyevin imzaladığı fərman və sərəncamlar dil siyasətinin konkret mexanizmlərini formalaşdırdı:
• Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında Fərman (2001)
• Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi
• Latın qrafikasına tam keçid qərarı
Bu sənədlər ana dilini yalnız hüquqi səviyyədə deyil, praktiki həyatda da gücləndirdi.
Latın qrafikasına keçid Heydər Əliyevin dil siyasətində xüsusi yer tutur. 2001-ci ildə qəbul edilən qərarla Azərbaycan dili rəsmi şəkildə latın əlifbasına keçdi.
Bu addım Azərbaycanın sovet imperiyasının qalıqlarından xilas olması, müasir dünyaya inteqrasiya etməsi baxımından simvolik və strateji əhəmiyyət daşıyırdı.
Heydər Əliyev bu barədə belə demişdi:
"Latın qrafikasına keçid bizim milli şüurumuzun, müstəqilliyimizin təcəssümüdür."
Əlifba dəyişdirilməklə Azərbaycan təkcə yazısını yox, düşüncə tərzini də yenilədi.
Heydər Əliyev dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan azərbaycanlıların ana dili ilə bağlılığını qorumağın vacibliyini dəfələrlə vurğulayırdı.
2001-ci ildə keçirilən Dünya Azərbaycanlılarının I Qurultayı zamanı Heydər Əliyev dünya azərbaycanlılarına çağırış edərək belə demişdi:
"Harada yaşamasından asılı olmayaraq, hər bir azərbaycanlı öz ana dilini unutmamalıdır."
Bu çağırış nəticəsində diaspor təşkilatları vasitəsilə xaricdə Azərbaycan dilinin təbliği gücləndirildi.
Heydər Əliyev çalışırdı ki, Azərbaycan dili təkcə ölkə daxilində deyil, beynəlxalq aləmdə də tanınsın. Bu məqsədlə Azərbaycan dili beynəlxalq tədbirlərdə, beynəlxalq təşkilatlarda istifadə edilməyə başladı.
Heydər Əliyevin dil siyasəti siyasətdən də artıq, ürəkdən gələn bir missiya idi. O, ana dilini qorumağı təkcə bir lider vəzifəsi kimi yox, bir vətəndaş borcu, bir azərbaycanlı ürəyi kimi qəbul edirdi.
Onun fəaliyyətini şərtləndirən əsas prinsiplər:
• Dil milli varlığın təməlidir
• Dil dövlətçiliyin əsas dayağıdır
• Dil xalqın ruhudur
Heydər Əliyev hər çıxışında Azərbaycan dilinin zənginliyindən, gözəlliyindən, tarixi dəyərindən bəhs edir, xalqı öz dilinə sahiblənməyə çağırırdı.
Bu gün Azərbaycan dili beynəlxalq arenada özünə layiqli yer tutursa, dövlət idarəçiliyindən tutmuş təhsilə, mədəniyyətə qədər hər sahədə hakimdirsə, bunun təməlində Heydər Əliyevin uzaqgörən, ardıcıl, qətiyyətli dil siyasəti dayanır.
Heydər Əliyevin dil siyasəti sadəcə bir dövrün strategiyası yox, Azərbaycan xalqının milli dirçəliş tarixinin ən parlaq səhifəsidir.
Onun qoyduğu əsaslar bu gün də yaşayır, inkişaf edir, gələcək nəsillərə yol göstərir.
Heydər Əliyevin bir fikri ilə yazını tamamlayıram:
"Ana dili — millətin varlığı, keçmişi və gələcəyidir. Ana dilini qoruyan xalq heç vaxt məğlub olmaz!"

Pərvanə Mirzə qızı İmamquliyeva
Gəncə şəhər 13 saylı körpələr evi-uşaq bağçasının müdiri
“El Gücü” QHT təşkilatının qərb zonası üzrə Qadınlar Şurasının sədri,
Gəncə şəhər GDRTİ-nin MTM üzrə YAP-nın sədri,
"Fövqəlbəşər, Fenomenal, Dahi" kitabının həmmüəlliflərindən biri